सनातन (वैदिक) विरोधी हिंदू धर्म हा महायान बुद्धिज़्मचे परिवर्तित रूप आहे का?

 

तामिळनाडूचे मंत्री उदयनिधी स्टॅलिन यांनी सनातन धर्मावर केलेली टिप्पणी प्रसारमाध्यमांमध्ये चर्चेचा विषय बनली आहे. एवढेच नव्हे तर या टिप्पणीवर सनातन धर्मातील काही बिघडलेल्या साधुनी उदयनिधी स्टॅलिनला मारण्यासाठी मोठे बक्षीस जाहीर केले. सामान्य हिंदू मात्र सनातन धर्मावरील या चर्चेने फार गोंधळलेला दिसतोय, कारण त्याला वाटते की, मी तर हिंदू आहे, मग हा सनातन व वैदिक धर्म आहे तरी काय?.  किंबहुना त्याला वाटायला लागल कि, मी नेमका कोणत्या धर्माचा? सनातन कि हिंदू. म्हणूनच सनातन आणि हिंदू धर्म यांच्यातील खरा संबंध तपासणे आणि तो समजून घेणे महत्त्वाचे ठरते. उदयनिधी स्टॅलिन यांनी सनातन धर्माला सामाजिक विषमता, भेदभाव, उचनीच, जातिवाद आणि स्त्रियांचे अवमूल्यन यांच्याशी जोडून डेंग्यू आणि मलेरियासारखे रोग जसे दूर करतोय, त्याच प्रमाणे सनातन धर्मातील असमानतावादी तत्त्वे नष्ट करण्याचे त्यांनी आवाहन केले होते. पण आरएसएस आणि त्यांच्याशी संलग्न संघटनांनी उदयनिधी यांच्या वक्तव्याला “नरसंहाराची सुपारी” म्हणून प्रसारित केलंय.

सनातन धर्म म्हणजे नेमकं काय?

वास्तविक, ‘सनातन’ हा पाली भाषेतील मूळ शब्द आहे. गौतम बुद्धांनी ‘सनातन’ हा शब्द अपरिवर्तनीय अवस्थेशी जोडला होता. उदाहरणार्थ, शत्रुत्वाने शत्रुत्व वाढते, प्रेमाने प्रेम वाढते, प्रत्येक जन्मलेल्या मानवाला एक दिवस निश्चित निर्वाण प्राप्त होणे. ह्या बाबी नित्यनेमाने होणाऱ्याच असतात. कारण ते शाश्वत आहे. गौतम बुद्धांनी निसर्ग, सूर्य, चंद्र, पाणी, अग्नी, वायू आणि पृथ्वी यांना शाश्वत म्हटले होते, जे अगदी अनादी काळापासून अस्तित्वात आहेत आणि पुढेही राहणार आहेत. म्हणून त्या सनातन आहेत. सनातनमध्ये बदलाला वाव  नसतो.

परंतु काही लोक सनातनच्या नावाने चुकीचे संदेश देऊन स्वतःच्या स्वार्थासाठी त्याचा वापर करीत असतात. सनातन शब्दाला धर्मग्रंथातील घटनासी जोडून ग्रंथात सांगितलेल्या गोष्टींना त्यांनी सनातन असे संबोधले. म्हणजेच ग्रंथात सांगितलेल्या वाईट बाबी ह्या न बदलणार्या आहेत. सनातनच्या धर्मग्रंथामध्ये वेद, उपनिषदे आणि स्मृती (मनुमूर्तीसारखे ग्रंथ) यांचा समावेश होतो. सनातन धर्माचे पालन प्रामुख्याने उच्चवर्णीय वर्गातील लोक करतात. कारण ते सनातन धर्म हाच आपला मूळ धर्म आहे असे मानतात.

सनातनी शब्दाचा गैरवापर

धर्मग्रंथ हे सनातनी वर्गाच्या पूर्वजांनी रचलेले आहेत. या धर्मग्रंथांमध्ये काही कथा आणि गोष्टींचा उल्लेख आहे. या कथातील उल्लेख त्यांनी आपल्या फायद्यासाठी लिहिलेल्या आहेत. परंतु त्यात सांगितलेल्या गोष्टी चुकीच्या, भेदभाव, अपमान करणार्या आणि समाजात फूट पाडणार्या आहेत. या धर्मग्रंथानुसार जातिवाद, वर्णवाद, अस्पृश्यता,  देशाटन, शुद्र व स्त्रीयांना शिक्षण व मंदिर प्रवेश बंदी आणि भेदभाव हे शाश्वत (सनातन) आहे असे मानून कट्टर उच्चवर्णीय लोक त्यातील बदलाच्या विरोधात आहेत. आणि हेच भांडणाचे खरे मूळ आहे. सनातनी शब्दाचा गैरवापर करून धर्मातील वाईट गोष्टीचे समर्थन करण्यात येते

सनातन धर्म आणि हिंदू धर्म यांच्यातील विरोधाभास

हिंदू धर्म या शब्दाचा इतिहास फार प्राचीन नाही. हिंदू शब्दाचे अस्तित्व कोणत्याही धर्मग्रंथ, वेद, स्मुर्त्या आणि रामायण-महाभारतासारख्या काव्यांमध्ये आढळत नाही. म्हणूनच हिंदू हा शब्द पौराणिक आणि जुना नाही. हिंदू हा शब्द आदि शंकराचार्यांच्या काळातही अस्तित्वात नव्हता. त्यांच्या काळात उत्तर आणि दक्षिण भारताच्या काही भागात शैव आणि वैष्णव यांसारखे पंथ उदयास आले. सनातन धर्म व वैदिक हे एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असून दोन्ही धर्मांना मानणारा एकमेव समूह म्हणजे आर्य ब्राह्मण होत. परंतु सनातन धर्माचा हिंदू धर्माशी काहीही संबंध नसून हिंदू हा शब्द भारतात पहिल्यांदा तेराव्या शतकात मुस्लिम आक्रमकांनी वापरला. ते भारताला हिंदुस्थान आणि स्थानिक लोकांना हिंदू म्हणू लागले. सनातनी वैदिक धर्म हा भारतात हिंदु शब्द येण्याच्या आधीपासून अस्तित्वात होता. त्यामुळे वैदिकांची धर्मग्रंथे ही हिंदूची नाहीत हे सिद्ध होते. परंतु जसजसा हिंदू हा शब्द बहुजन समाजात रूढ होऊ लागला आणि त्यांची सांस्कृतिक व्यवस्था हिंदू शब्दाने ओळखु जाऊ लागली, तसतसे वैदिक ब्राह्मण स्वत:ला हिंदू म्हणवू लागले. आणि त्यांच्या वैदिक धार्मिक ग्रंथांना हिंदू शब्दाशी जोडून त्यांना हिंदू धर्माचे ग्रंथ संबोधू लागले. जातिव्यवस्था ही ब्राह्मणी वैदिक धर्मग्रंथांची देणगी असून ती हिंदू व्यवस्थेची नाही. हिंदू स्वत:ला कमी दर्जाचे समजून घेणारे नव्हते तर ते समानतेचे भोक्ते होते. म्हणून अशा ग्रंथांना हिंदू व्यवस्थेत स्थान नव्हते.

महायानी बौद्ध हेच आजचे नामपरिवर्तीत हिंदू  

भारतात बहुजन समाज संख्येने अधिक होता. जेथे ओबीसी, अनुसूचित जाती, जमाती आणि धर्मांतरित लोकांचा समावेश होतो. या बहुजन समाजावर बौद्ध धर्माचा अधिक प्रभाव असल्यामुळे ते बौध्दधर्मीय होते. कालांतराने बौद्ध धर्माचे हीनयान आणि महायानामध्ये अधिक वेगाने विभाजन होत गेले. महायान पंथ नवीन रूप धारण करत होता. त्यांच्यात  मूर्तीपूजा, गूढवाद आणि चमत्कारांचा विस्तार होत होता. शेती, पाळीव प्राणी, जलीय प्राणी  आणि सामाजिक जाणिवेसोबतच मनोरंजनासाठी उत्सवाचे नवनवीन प्रयोगही विकसित होत होते. या विकासामुळे बहुजन समाजाची सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक जडणघडण वाढली आणि स्थिर झाली. भारतात अनेक ठिकाणी महायानांनी मंदिरे आणि स्तूप बांधले आणि त्यामध्ये बुद्धाच्या मूर्ती बसवण्यात आल्या. परंतु आदि शंकराचार्य आणि रामानुजाचार्य यांच्या काळापासून राजाश्रय मिळू लागल्यामुळे महायानी बौद्धांची मंदिरे ताब्यात घेतली जाऊ लागली. मंदिरांमधील बुद्धाच्या मूर्तींमध्ये बदल करण्यात आले. गौतम बुद्धांच्या मूर्तींवर भगवा रंग लावून त्यांची देवी-देवता म्हणून पूजा केली जावून  प्रत्येक मंदिराच्या काल्पनिक कथा रचण्यात आल्या.

तत्कालीन राजे ब्राम्हण वर्गाच्या सल्ल्याने राज्य चालवू लागल्यामुळे प्रजेवर ब्राम्हणांचे वर्चस्व प्रस्थापित होवू लागले. सातव्या शतकापासून चौदाव्या शतकापर्यंत पुराणे, महाकाव्ये आणि काव्ये रचली गेली. आजही प्रसिद्ध मंदिरांमध्ये बुद्धाच्या प्रतिकृती पाहायला मिळतात. जमिनीखाली जिथे उत्खनन केले जाते तिथे बौद्ध संस्कृतीचे अवशेष सापडतात. परंतु त्यात सनातन वैदिकांची कोणतेही प्रतीके आढळत नाही. एवढेच नव्हे तर शिलालेखावर कोरलेली प्राकृत व खरोष्ठी भाषा असून त्यात संस्कृतचा मागमूसही दिसत नाही. यावरून वैदिकांची शास्त्रे व संस्कृत भाषा ही अति प्राचीन नसल्याचे व तिचा त्याकाळातील जनतेवर प्रभाव नव्हता.

सन १९५६ पर्यंत भारतात स्वत:ला महायान किंवा हिनयान बौध्द म्हणवून घेणारे कोणीही अस्तित्वात नव्हते. याचाच अर्थ १३व्या शतकात हिंदु हा शब्द प्रस्थापित झाल्यानंतर बौद्ध धर्माच्या महायान व हिनयानी जनतेने स्वत:ला हिंदू संकल्पनेमध्ये सामावून घेतले. नंतरच्या काळात त्याला धर्माचे स्वरूप प्राप्त झाले. असे असले तरीही ब्राह्मण लेखक आणि तथाकथित विचारवंत सनातनी वैदिक धर्मियांच्या ग्रंथासाठी हिंदू शब्दाचे लेबल लावीत असतात. हे नैतिकतेच्या आणि वस्तुनिष्ठ नियमांच्या विरुद्ध असून सनातनी वैदिकही स्वतःला हिंदू म्हणवू लागले आहेत. स्वार्थासाठी ते सनातन आणि वैदिक धर्म, शैव, वैष्णव पंथ आणि आपल्या देवी-देवतांना विसरले आहेत. आता तर हिंदू धर्मालाच आपला सनातनी आणि वैदिक धर्म ठरवू लागले आहेत. वर्तमान काळात नेहमीच आपले हित सुरक्षित ठेवू पाहणारे वैदिक सोयीप्रमाणे डावपेच बदलताना दिसतात. बदलत्या काळात हिंदुनीही वैदिकांचे डावपेच ओळखून आपल्या पूर्वजांच्या समानतेच्या विचाराकडे झेपावले पाहिजे.

बापू राऊत

लेखक आणि विश्लेषक