वॅगनर गटाचे बंड व त्याचा रशिया -युक्रेन युद्धावरील परिणाम

अलीकडेच रशिया व युक्रेन यांच्यात होत असलेल्या युध्द प्रसंगात जगासमोर एक नवे दृश्य समोर आले. ते म्हणजे, वॅगनरच्या सैनिकांची युक्रेन युध्द सोडून मास्को कडे होणारी कूच. युक्रेन व रशिया यांचे युध्द चालू असताना अचानकपणे असे  होणे आश्चर्यकारक होते. याद्वारे वॅगनर रशियाचा सर्वेसर्वा असलेल्या पुतीनला सत्तेतून घालविण्याचे प्रयत्न करतोय. पुतीन यांनी वेळीच सावध होत वॅगनरच्या हालचालींवर नियंत्रण करीत त्याचे बंड थंड करण्यात यश मिळविले. परंतु यातून पुतीन यांची रशिया व प्रशासनावर असलेली पकड ढिली झाल्याचे जगाला जाणवले. 

वॅगनर ग्रुप म्हणजे नक्की काय: वॅग्नर ग्रुप ही रशियामधील खाजगी लष्करी कंपनी (PMC) आहे. जगभरातील विविध संघर्ष आणि ऑपरेशन्समध्ये त्यांचा सहभाग असतो. वॅग्नर ग्रुपने मुख्यत्वे रशियन हितसंबंधांच्या समर्थनार्थ, इतर देशातील अंतर्गत संघर्ष क्षेत्रांमध्ये आपले कार्य विस्तारित केले. हा गट रशियन राज्याचे अनधिकृत साधन म्हणून कार्य करतो. त्यामुळे वॅगनरच्या कारवायांकडे आंतरराष्ट्रीय लक्ष लागलेले असते. हा गट रशियन सरकारशी जोडला गेला असल्यामुळे त्यांचे नेमके सबंध काय व कसे आहेत हे अस्पष्ट आहे. रशियन सरकारशी वॅग्नर ग्रुपच्या संबंधांचे नेमके स्वरूप काहीसे संदिग्ध आहे. काही अहवाल सूचित करतात की, ते रशियन संरक्षण मंत्रालयाच्या किंवा विशेषतः GRU (मुख्य गुप्तचर संस्था) च्या देखरेखीखाली कार्यरत आहे किंवा या संस्थांच्या ते अधिक जवळचे आहेत. तथापि, रशियन सरकारने अधिकृतपणे या गटाशी कोणतेही अधिकृत दुवे नाकारले आहेत आणि त्यांचे कार्य हे  खाजगी उपक्रम असल्याचे घोषित  केले आहे.

वॅगनर ग्रुपची निर्मिती आणि पार्श्वभूमी:

वॅग्नर ग्रुप हा रशियामधील खाजगी लष्करी कंत्राटदार आहे. वॅग्नर ग्रुपची स्थापना 2014 मध्ये माजी रशियन लष्करी अधिकारी आणि रशियन स्पेशल फोर्सचे माजी सदस्य दिमित्री उत्किन यांनी केली होती. जर्मन संगीतकार रिचर्ड वॅगनर यांच्या नावावरून संघटनेचे नाव  वॅगनर ग्रुप असे पडले.  क्रेमलिनशी (पुतीन यांचेशी) घनिष्ठ संबंध म्हणून ओळखले जाणारे रशियन व्यावसायिक येवगेनी प्रीगोझिन यांचा वॅगनरशी थेट सबंध प्रस्थापित झाला आहे. त्यांनीच वॅग्नर ग्रुपला निधी पुरविला. आजच्या परिस्थितीमध्ये येवगेनी प्रीगोझिन हा  वॅगनर  ग्रुप चा सर्वेसर्वा आहे. जगभरातील, विशेषत: युक्रेन आणि सीरियामध्ये विविध संघर्ष आणि ऑपरेशन्समध्ये सहभागी झाल्यामुळे या गटाची लक्षणीय बदनामी व टीकेची झोड उठली आहे.  

वॅगनरचा विस्तार व कारवाईतील सहभाग

वॅगनर ग्रुपने 2014 मध्ये प्रथम आंतरराष्ट्रीय लक्ष वेधून घेतले जेव्हा रशियाद्वारे क्रिमियाच्या विलयीकरणात त्यांचा सक्रीय सहभाग दिसला. त्यानंतरच्या वर्षांमध्ये, हा गट पूर्व युक्रेनमधील संघर्षात अधिकाधिक सामील होत त्यांनी डोनेस्तक आणि लुहान्स्क प्रदेशातील फुटीरतावादी शक्तींना पाठिंबा दिला. डेबाल्ट सेव्हची लढाई आणि डोनेस्तक विमानतळाचा वेढा यासह प्रमुख लढायांमध्ये वॅगनर भाडोत्री सैनिक म्हणून उपस्थित होते. युक्रेनमधील त्यांची उपस्थिती वादाचे कारण बनली आहे, कारण रशियाच्या खाजगी लष्करी कंत्राटदारांच्या वापराबद्दल अमेरिका, युरोप व काही आफ्रिकन देशांनी चिंता व्यक्त केली आहे. वॅगनर ग्रुप हा रशियाची लष्करी उद्दिष्टे पुढे नेत आहेत.  वॅगनर सैनिकांनी अनेक प्रमुख लढायांमध्ये सहभाग नोंदवीत त्यांनी लढाईत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावलेली दिसते. 

सीरियन गृहयुद्धातील भूमिकेसाठी वॅगनर ग्रुपने आणखी आंतरराष्ट्रीय लक्ष वेधून घेतले. 2015 पासून, राष्ट्राध्यक्ष बशर-अल-असाद यांना निष्ठावान असलेल्या सीरियन सरकारी सैन्याच्या समर्थनासाठी वॅगनर सैनिकांना तैनात करण्यात आले. फ्रंटलाइन कॉम्बॅटआणि तेल क्षेत्र सुरक्षित करणे यासह विविध ऑपरेशन्समध्ये त्यांचा सहभाग होता. युक्रेनमध्ये आंतरिक सहभाग घेतल्यानंतर, वॅग्नर ग्रुपने मुख्यत्वे रशियन हितसंबंधांच्या समर्थनार्थ, इतर संघर्ष क्षेत्रांमध्ये आपले कार्य विस्तारित केले.  सुदान, मध्य आफ्रिकन प्रजासत्ताक, लिबिया आणि इतर देशांमधील संघर्षांमध्ये वॅगनर सैनिकांचे योगदान असल्याचे दिसते. 

प्रभाव आणि कथित रशियन सरकार सहकार्य 

वॅग्नर ग्रुप अधिकृतपणे एक खाजगी लष्करी कंपनी असताना, त्याचे रशियन सरकारशी जवळचे संबंध सूचित करणारे बरेच पुरावे समोर आले आहेत. बर्‍याच तज्ञांचा असा विश्वास आहे की, हा गट रशियन राज्याचे अनधिकृत साधन म्हणून कार्य करतो कि, ज्यामुळे मॉस्कोला थेट लष्करी सहभागाशिवाय त्यांचे हित जोपासता येते. तथापि, हि संस्था गुप्त कार्य करते  व रशियन सरकार या गटाशी कोणतेही अधिकृत संबंध असल्याचे  नाकारते. हि  रणनीती रशियाला विविध क्षेत्रांमध्ये आपला प्रभाव वाढवताना होणाऱ्या परिणामाचे आरोप नाकारण्यास मदत होते. संघर्ष क्षेत्रांमध्ये वॅगनरची  उपस्थिती रशियन प्रभावाचा विस्तार म्हणून पाहिली जात असल्यामुळे तेथील संघर्षांचे शांततेने निराकरण करण्यासाठीच्या मुत्सद्दी प्रयत्नांनामध्ये  गुंतागुंत झाली आहे. 

वॅगनर ग्रुपच्या क्रियाकलापांची आंतरराष्ट्रीय छाननी आणि निषेध देखील झाला आहे. या गटावर विविध संघर्ष झोनमध्ये मानवी हक्क आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्याचे उल्लंघन केल्याचा आरोप आहे. या आरोपांमुळे देशांतर्गत संघर्षांमध्ये रशियाचा सहभाग आणि खाजगी लष्करी कंपन्यांच्या वापराबद्दल नकारात्मक धारणा निर्माण झाली आहे. येथे हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की, वॅगनर ग्रुप संबधीची माहिती अनेकदा मर्यादित असते आणि त्यांच्या गुप्त स्वरूपामुळे, बरेच तपशील अज्ञात किंवा असत्यापित राहतात. असे असले तरी, रशियाच्या परराष्ट्र धोरणावर वॅगनर ग्रुपचा प्रभाव आणि संघर्षांमध्ये त्याचा सहभाग हा आंतरराष्ट्रीय समुदायाच्या स्वारस्याचा आणि चिंतेचा विषय बनला आहे. 

वॅगनरच्या विद्रोहानंतर रशिया युक्रेन युद्धावर होणारे परिणाम 

वॅगनरच्या विद्रोहानंतर रशियाच्या युक्रेनमधील संघर्षावर अनेक संभाव्य परिणाम होऊ शकतात. त्यापैकी रशियन समर्थन कमकुवत करणे हा एक संभाव्य परिणाम होय. त्याचा तात्कालिक परिणाम म्हणजे, रशियाने पूर्व युक्रेनमधील फुटीरतावादी शक्तींना पुरवलेल्या समर्थनात लक्षणीय घट होऊ शकते. रणांगणावर युक्रेन फुटीरतावाद्यांची क्षमता कमकुवत होऊन युक्रेन संघर्षातील रशियाच्या शक्तीची गतिशीलता बदलू शकते. लढाईत सहभागी असलेले इतर सशस्त्र गट या परिस्थितीचा फायदा घेण्याचा प्रयत्न करून रशियात  अस्थिरता वाढवू शकतात.

वॅगनर ग्रुपच्या बंडखोरीमुळे वॅग्नर ग्रुप सदस्यांना पकडण्यात येवून क्रूर शिक्षा देण्यात येवू शकते किंवा त्यांचा वापर रशियन सैन्य म्हणून होवू शकते. त्याचा दुसरा एक पैलू म्हणजे रशिया विरोधी स्वारस्य असलेले घटक वॅगनर गटातील बंडखोरांचा वापर रशियाच्या विरोधात बुद्धिमत्ता व मैदानी युध्द क्षेत्रात करू शकतात. परंतु हि धोकादायक प्रक्रिया ठरू शकते. 

येथे हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की, हे संभाव्य परिणाम अनुमानात्मक आहेत आणि वॅगनर गटातील विद्रोहाचे वास्तविक परिणाम विविध घटकांवर अवलंबून असतील, ज्यात विद्रोहाचे प्रमाण आणि स्वरूप, संघर्षात सहभागी इतर घटकांचा प्रतिसाद, आणि व्यापक भू-राजकीय गतिशीलतेवर अवलंबून असतील. याव्यतिरिक्त, वॅगनर गट क्रेमलिनसाठी सामरिक महत्त्वाच्या प्रदेशांमध्ये प्रभाव आणि सुरक्षित आर्थिक हितसंबंध राखण्यासाठी एक साधन म्हणून काम करतो.

वॅगनर बंडाला थंड करण्यात पुतीनला यश       

वॅगनरच्या बंडखोरी नंतर पुतीनच्या चेहऱ्यावर दिसणारा ताण हा क्षणभंगुर राहिला. कारण बंडखोरी करणाऱ्या वॅगनर ग्रुप प्रमुख येवगेनी प्रीगोझिन याने आपण राष्ट्रपती पुतीनच्या  विरोधात नसून सैन्यातील काही अधिकाऱ्यांना धडा शिकविण्यासाठी कारवाई केली अशा आशयाचे पत्र प्रसूत केले. त्यानंतर त्यांना एक सुखरूप मार्ग देत त्यांची रवानगी बेलारूस येथे करण्यात आली. त्याची पुष्टी बेलारूसचे राष्ट्रपती अलेक्जेंडर लुकाशेको यांनी केली. बंडखोरांच्या पतनानंतर रशियाने युक्रेनवर अधिक हल्ले करणे सुरु केले. तर रशियाचे आपण आताही हिरो व सर्वेसर्वा आहो हे दाखविण्यासाठी समर्थनाचे मेळावे भरवून  आपली उपस्थिती दाखवीत आहेत. असे असले तरी भविष्यात युक्रेन -रशिया युध्द व जेलेन्सकी - व्लादिमिर पुतीन या दोघांचेही भविष्य काय असेल हे अनेक बाबीवर अवलंबून असेल. परंतु जेलेन्सकी - व्लादिमिर पुतीन यांचा अट्टाहास, अमेरिका-युरोप यांचे हितसंबंध यातून उद्भवलेल्या युध्दातून हजारो निरपराध लोकांचा हकनाक जीव जातोय व अनेक लोक परांगदा होत आहेत.  हे  कुठेतरी थांबवाला हवे.

बापू राऊत

लेखक व विश्लेषक